👉 Filozofia Arystotelesa

Arystoteles stworzył przede wszystkim teorię aktu i możności jako dwóch niesamodzielnych składników bytu; możność realna podmiotowa stanowi rację przemian bytowych, akt zaś rację bytowej organizacji i poznawalności; wyrazem aktu jest forma rzeczy, wyrazem możności materia (forma i materia). Teorią tą posłużył się A., by opisać i wytłumaczyć zmienną rzeczywistość, uściślić i uzasadnić (negatywnie) zasadę niesprzeczności, będącą podstawą systematyzacji i argumentacji, a przede wszystkim przezwyciężyć monizm. Przyjął zatem pluralizm bytów samoistnych (substancja), obdarzonych właściwościami (przypadłość); dziewięć przypadłości wraz z substancją, jako podstawowym sposobem bytowania, tworzy dziesięć kategorii będących nie tylko sposobem orzekania, ale i bytowania; trzy przypadłości uważa za najważniejsze: ilość — właściwość organizująca substancję ze względu na układ i organizację materii; jakość — właściwość uzdatniająca formę bytu; relację — właściwość przyporządkowująca jeden byt drugiemu; pozostałe określa jako: uwarunkowania czasowe, przestrzenne, czynnościowe, doznawania , położenia i posiadania; substancja natomiast jest konkretnym (złożonym z materii i formy) bytem jednostkowym. Przedmiotem naukowego poznania, z racji swej zmienności, nie mogą być: substancja (jako konkretny byt jednostkowy), materia, konkretna forma, jak też konkretne złożenie materii i formy; jest nim natomiast substancja ujęta w sensie naczelnym, czyli ukonstytuowana przez formę konkretną, o ile ta forma jest podstawą do ujęcia poznawczego wyrażonego w definicji. Tak ujęta substancja, będąc związana z intelektualnym pojęciowym poznaniem, pojawia się jako to ti en einai (przedmiot metafizyki), wyrażona w definicji jako ogólna, tzw. substancja druga. Substancje, jako samodzielne byty, ułożone są wg hierarchii klas naturalnych; najwyższą i najdoskonalszą substancją jest forma czysta (akt czysty), arystotelesowski bóg będący samym życiem i samomyślącą myślą; doskonałymi substancjami są ciała niebieskie, od wewnątrz niezmienne, gdyż złożone z formy intelektualnej i eteru niematerialnego, który jest pierwiastkiem doskonałym; substancje w świecie podksiężycowym są, w wyniku ich złożenia z materii i formy, zmienne od wewnątrz; działając na siebie poprzez swe przypadłości, ulegają przemianom substancjalnym, w czym wyraża się dynamiczność bytu; ciąg przemian „wzwyż” od pierwszych elementów materii, poprzez rośliny, zwierzęta aż do człowieka, uwarunkowany jest ponadto działaniem sfer niebieskich. Przyjmując, że wszystkie substancje, zarówno w świecie podksiężycowym, jak i nadksiężycowym, powiązane są wspólnym ruchem, widział w ruchu dowód jedności kosmosu i istnienia pierwszego motoru nieporuszonego, będącego „bogiem”. Gdyby pojąć ruch jednoznacznie — pierwszy motor nieporuszony, a poruszający wszystko, realizowałby sprzeczność, dlatego A. w analizie ruchu wiążącego pierwsze niebiosa i „boga” przechodzi od koncepcji ruchu fizycznego do koncepcji ruchu metaforycznego (celowego), jako racji przyczynowania sprawczego.

A. porusza niemal wszystkie ważniejsze zagadnienia filozofii bytu; niektóre z nich (zgodnie z aporematycznym sposobem poznania) są wciąż rozwijane (zwł. w koncepcji bytu), natomiast jego teoria substancji, przypadłości, ruchu, aktu i możności, materii i formy, jedności, a zwł. zasada niesprzeczności stanowią istotne osiągnięcia w filozofii bytu.